Decentralizacija u Srbiji (3): Valjevo – Poruke i opomene iz prošlosti

Opštine su u Kneževini Srbiji, kao osnovni oblici kakve-takve lokalne samouprave stanovništva, ustanovljene 1839. godine pred abdikaciju kneza Miloša Obrenovića. Naime, 29. marta te godine Ministarstvo unutrašnjih dela naložilo je svim okružnim načelnicima da pristupe formiranju gradskih (Beograd), varoških i seoskih opština.

Narod svake opštine, svejedno da li je bila u pitanju varoška ili seoska opština, birao je sebi po jednog glavnog kmeta („predsedatelja“) i dva njegova pomoćnika. Njih trojica činili su prvobitnu opštinsku upravu – primiritelni (mirovni) sud koji je mogao presuđivati u sporovima čija vrednost nije veća od 100 groša i izricati kazne do tri dana zatvora i do deset udaraca štapom.
Upravljanje opštinskim finansijama regulisano je uredbom kojom je određeno da svaka opštinska kasa ima dva ključa, po jedan kod predsednika i jednog kod njegovih pomoćnika. U nju su se, u varoškim uslovima, prihodi sticali od opštinskih kasapnica, kantara, mehana i dućana, od panađura, „žiropađe“ i sl. Dozvoljavan je i „umeren prirez“ (danas bismo rekli: samodoprinos) za podmirenje kakvih znatnijih opštinskih potreba (građenje crkvi, škola i sudskih kuća, kaldrmisanje ulica, postavljanje mostova i česmi itd.), s tim da on „ne treba da bude na teret narodu niti da se čini bez znanja praviteljstva“.
Uredbom iz proleća 1840. precizirano je da za opštinske kmetove i njihove pomoćnike imaju biti birani „najpošteniji, najrazumniji i najvažniji u opštini ljudi, koji će kako opštinske tako i praviteljstvene (državne) poslove najtačnije otpravljati“.
Nije, bar do sada, utvrđen datum ustanovljenja opštine u Valjevu pa ni datum izbora njene prve uprave. Zna se samo toliko da su u nju ušli trgovac Milivoj Tomić (predsednik), Pavle Gavrilović i Koča Popović. Pretpostavljamo da je taj izbor učinjen još u proleće 1839. godine.
U valjevskom varoškom okruženju osnovane su tada mnogobrojne seoske opštine, nastale od jednog, dva ili tri sela, retko kad od četiri. A čitav onovremeni Valjevski okrug, po prostranstvu približan današnjem Kolubarskom okrugu, bio je podeljen na 106 opština. U Kneževini Srbiji bilo ih je – 1.251.
Mnogo šta se u vremenima iza 1839. godine menjalo u funkcionisanju lokalnih samouprava, od postupka po kome su one birane, preko teritorijalne rasprostranjenosti do svakojakih nadležnosti. Nejednake su bivale i mogućnosti za ispoljavanje građanske volje o poslovima od zajedničkom interesa. Sve to je, dakako, karakteristično i za istorijat valjevske opštine, odnosno Grada Valjeva.
Uvereni da bi se o tome mogla napisati i obimna studija, ovde obraćamo pažnju na poneke potonje karakteristične momente.
Kad je u proleće i leto 1862. godine popisivano valjevsko stanovništvo i njegova imovina, procenjeno je da opštinsko imanje vredi 320 dukata cesarskih. Mada imovinski nije bila odveć siromašna, opština je tada ipak zaostajala iza Valjevske crkve čija je imovina vredela 470 dukata. Zaostajala i iza niza pojedinaca. Prvi čovek valjevske varoši, Kosta A. Stojšić, bio je, na primer, imovinski tri puta moćniji od opštine kojom je upravljao.
Policijska i poneka druga državna vlast je, inače, mnogo kad bila nadređena u odnosu na lokalnu samoupravu. Zato se i moglo dogoditi da u leto 1885. godine, rešenjem okružnog načelstva, budu u jednomesečnom trajanju „udaljeni od dužnosti“ odbornici opštine valjevske.

Ban Drinske banovine je 20. jula 1932. posegao za još drastičnijom merom – odbornike je sasvim razrešio od njihove dužnosti. Sličnih primera je i te kako imalo i ranije a i docnije. Na predlog valjevskog sreskog načelnika, ministar unutrašnjih poslova je 7. marta 1934. godine smenio dotadašnjeg predsednika opštine Kostu Todorovića i postavio Marka Babića, da bi 22. avgusta 1935. umesto Babića za predsednika Gradske uprave u Valjevu postavio Aleksandra O. Lomića, sreskog načelnika u penziji. Lomić se, međutim, pokazao sasvim doraslim toj dužnosti; među 60 dosadašnjih valjevskih gradonačelnika on svakako spada u nekolicinu najdelotvornijih.
U najnovije vreme slična mera je u odnosu na Valjevsku opštinu preduzeta krajem 2006. godine raspuštanjem opštinske Skupštine i imenovanjem privremenog Opštinskog veća. Ta privremenost trajala je punih godinu i po dana.
Ponekad su, pak, sami birači pribegavali prekim merama da bi ostvarili svoju većinsku volju. Dugogodišnji valjevski predsednik Miloš Glišić je dobio u aprilu 1882. godine na izborima svega dva glasa pa se, nezadovoljan ishodom, zabarikadirao u opštinskom stanu. Valjevci su onda provalili vrata i predsednika na rukama odneli do pijaca i tamo ga bacili.
Valjevo je krajem 2007. godine zakonski proglašeno za grad, takav status su istovremeno dobili i susedni Šabac, Loznica i Užice ali i dvadesetak drugih regionalnih središta u Srbiji. Sličan iskorak u Valjevu je, međutim, učinjen još jednom u njegovoj istoriji – 27. septembra 1933. Tada je Odbor opštine valjevske, u zajedništvu sa predstavnicima varoških građanskih udruženja, odlučio da varoš Valjevo proglasi za grad.
Inače, među 60 dosadašnjih prvih građana valjevske varoši, šestorica su imali prezime Tadić (danas u Srbiji aktuelno) i bivali u izvesnom međusobnom srodstvu. Jedan od njih, Ljubomir Tadić, streljan je 1868. godine zbog sumnje za saučesništvo u ubistvu kneza Mihaila Obrenovića. Ovde već spominjani Marko Babić umro je robijajući u Sremskoj Mitrovici jer je predsednikovao u Valjevu za vreme Drugog svetskog rata. Samoubistvom u Beogradu okončao se 1905. život Lazara Lazarevića, nekada najimućnijeg među Valjevcima; nije bio u stanju da izdrži poslovni bankrot.
Kad se u današnjim debatama o modelima decentralizacije u Srbije osvrćemo u prošlost, valja svakako imati u vidu i činjenicu da su krajem 19. i početkom 20. veka bile ustanovljene okružne samouprave sa svojim skupštinama i okružnim poslanicima u njima. Na tu praksu podseća sadašnja teritorijalna organizovanost u Hrvatskoj.
Ovovremeno valjevsko gradsko područje rasprostrlo se na 905 kilometara kvadratnih. Čini ga 78 naselja. Veće je nego dva nekadašnja sreza u Valjevskom okrugu. Na jednom rubu su Divčibare, na drugom Donji Taor sa užičke strane Povlena, treći je Vlaščić, četvrti Klanica i Veselinovac. Kad će, i kako će, ljudi iz tih dalekih mesta da ostvare poneka prava i poneke svoje interese u po mnogo čemu dalekom Valjevu? U desetospratnom zdanju po kome se razmestila mnogoljudna Gradska uprava. Takve centralizacije u istoriji Valjeva i valjevskog kraja nikada nije bivalo.

Zdravko Ranković, Revija „Kolubara“