trg_fontaneJevreji su posle Srba i Mađara imali znatan uticaj na društveno-političke prilike u gradu. Ova etnička grupa se pojavila na tlu Bečeja početkom XIX veka. Bečej kao centar Distrikta je bio vrlo interesantan jevrejskim trgovcima, jer se preko njega odvijao znatan promet robe u sve krajeve države.
Polovinom XIX veka, tj. 1857. godine, u gradu živi 197 Jevreja, dok ih je 1880. godine već 570. Ubrzano povećanje broja Jevreja se objašnjava time što je regulacijom reke Tise stvoren preduslov za ubrzanje transporta robe iz Erdelja, Pomorišja i Potisja u zapadnu Evropu. U Bečeju se obavljao glavni utovar robe koja je transportovana na zapadna tržišta.
Već 1883. godine bogati Jevreji izdvajaju sredstva za izgradnju monumentalne sinagoge, dok se u isto vreme otvara i prva jevrejska osnovna škola u varoši. Godine 1913. u Građanskoj školi rade četiri odeljenja na jevrejskom jeziku. Većina Jevreja je koristila mađarski jezik i pripadala mađarskom kulturnom krugu. Pored klasičnih hebrejskih imena, deca su se zvala Lajoš, Geza, Vilim…
O ekonomskom i političkom položaju Jevreja u Bečeju tokom prve decenije posle „Velikog rata“ govori sledeći napis: „Trgovački stalež pre svetskog rata regrutovao se većinom iz jevrejskog staleža, te je i cela trgovina u isto vreme bila u njihovim rukama. U godini 1918. bilo je u Bečeju 52 trgovačke jevrejske firme, a može biti i više, dokle je srpskih trgovaca bilo 9-10. Mađari hrišćani nisu se ovom privrednom granom bavili, jer je u ono vreme bilo svega 4-5 trgovaca Mađara. Pri završetku rata izbio je u Starom Bečeju prevrat u kojem su učestvovali vojnici, koji su se iz rata svojim kućama vraćali. Ovom prilikom su trgovci Jevreji bili opljačkani ili od svojih kuća razvijani… U ono vreme, tj. od 1919. do 1923. godine bilo je u Starom Bečeju oko 40 srpskih trgovačkih firmi, no usled toga što su se Jevreji počeli u ove krajeve vraćati, počeli su naše Srbe trgovce potiskivati, i tako je broj naših trgovaca od 1923. do 1928. godine više od 50% podlegao…“ (Mesni odbor Narodne odbrane iz 1928.)
Posle rata broj Jevreja u varoši opet lagano raste. Godine 1918. u Bečeju boravi 270 Jevreja, dok ih je 1928. već 363. Oni su predstavljali ekonomsku i intelektualnu elitu u tom periodu. Deceniju posle rata od 13 advokata koji su imali kancelarije u Bečeju petorica su bili Jevreji. Isto tako, od 13 lekara koji ordiniraju na teritoriji varoši sedmorica su Mojsijeve vere.
Što se tiče trgovačkog staleža u mestu, situacija je još uvek povoljnija po lokalne Jevreje. Godine 1928. od 73 trgovca u varoši njih 49 se molilo Jehovi.
Ekonomski i kulturni razvoj jevrejske etničke grupe u Bečeju surovo je prekinut početkom 1942. godine, kada su likvidirani mnogi intelektualci i trgovci, uništene čitave porodice od strane Hortijevaca. Tako je opustela bogata „Jevrejska ulica“ i velelepna sinagoga je počela da zarasta u korov…
Lokalni jevrejski živalj je od svih nacija u Bečeju bio najotvoreniji prema stranim kulturnim uticajima. U njihovim domovima govorilo se nekoliko jezika: jidiš, nemački, mađarski i srpski. Bez kompleksa su iz tih kultura usvajali ono što im je odgovaralo, obrađujući svoju mikrokulturu u gradu na Tisi.
Brzo se prilagođavaju okolnostima koje je donela promena državnog uređenja krajem 1918. godine, te se deca daju u odeljenja na srpskom nastavnom jeziku. Pre toga su jevrejska deca pohađala odeljenja na mađarskom nastavnom jeziku, čak su i njihova imena hungarizovana.
Ruski emigranti su bili poslednja nacionalna grupacija koja je bitnije uticala na kulturni i politički život u varoši u periodu od 1918. do 1941. godine.
Oni su u grad na Tisi počeli masovnije stizati od 1920. do 1923. godine, mada ima slučajeva njihovog dolaska i za vreme Prvog svetskog rata. To su uglavnom bili vojnici zarobljeni u ratnim operacijama na padinama Karpata.
Glavni talas ruskih izbeglica stigao je u Bečej posle okončanja građanskog rata i povlačenja generala Vrangela sa Krima. Prvi pomen o Rusima na tlu varoši nalazimo u zapisniku opštinske sednice iz 1919. godine: „Na dnevnom redu beše molba Đule Smilka u stvari isplate lekova za ruske zarobljenike iz 1918. godine u iznosu od 596 kruna i 28 filera. Gornja svota u tom iznosu se upućuje na isplatu“ (Knjiga zapisnika za 1919. godinu).
Ruski emigranti su bili iz različitih krajeva prostranog ruskog carstva Romanovih. Bilo ih je iz evropskih delova Rusije, Ukrajine i Belorusije, beskonačnog Sibira i azijskih delova imperije, gradova Harkova, Kijeva, Poltave, Kaluge, Sankt Peterburga, Tumana, Nagojska, Voznesenska, Uspenska…
Po njihovom dolasku u Bečej stvorena je „ruska kolonija“, za koju su građani u prvo vreme sakupljali pomoć u hrani i novcu. Veliku pomoć pružila im je pravoslavna parohija. Priloge za ruske izbeglice skupljala je „Prosvetna zadruga Srpkinja“. Nedugo iza toga emigranti konstituišu svoj „Ruski odbor“, čiji predsednik postaje Sergej Vinogradov, sreski poljoprivredni referent.
Većina Rusa se brzo snašla i uklopila u svakodnevni život grada. Neki od njih rade u školama kao profesori, dok su drugi privatni nastavnici stranih jezika, advokati i činovnici.
Pri kraju Drugog svetskog rata ruski emigranti su počeli da napuštaju ove krajeve, jer nisu hteli da dočekaju Crvenu armiju.
Jevrejska ženska zadruga
„Jevrejska ženska zadruga“ je najstarije udruženje Jevreja u Bečeju (osnovano je 1876. godine). Razvila je plodnu saradnju sa srpskim i sa mađarskim kulturnim udruženjima u varoši. Za svoje priredbe koristila je, kao i druga društva, sale hotela „Central“ i „Imperijal“, ali i prostorije „Katoličke omladine“.
Godine 1928. na veliki odjek u bečejskim kulturnim krugovima naišla je kostimirana zabava ovog društva pod nazivom „Bal u paklu“. Znatnu pažnju publike su privukle maštovite toalete učesnika pomenute zabave.
Povodom pedeset godina osnivanja „Jevrejske ženske zadruge“, početkom novembra 1926. godine u sinagogi je održano svečano blagodarenje, a potom je izveden prigodan muzički program u kom su sudelovali dr Sima Gutman, glavni rabin iz Sombora, Edita Vladner, umetnica na violini i Samuel Rafael, glavni pojac, kao i mešoviti hor.
Sinagoga u Bečeju osim svoje osnovne religiozne funkcije služila je i kao prostor za izvođenje programa ozbiljne muzike, ali i kao stecište nekih drugih dešavanja. Ona je bila centar okupljanja nacionalno borbenijeg dela lokalne jevrejske zajednice i držanja predavanja o ljudima koji su se borili za povratak u sveti grad Jerusalim i Palestinu, na pradavna ognjišta: „Lepom svečanošču proslavljena je godišnjica Herclove smrti u starobečejskoj jevrejskoj crkvi. G. DR. Nikola Švajger, advokatski pripravnik iz Sente, u oduševljenom govoru veličao je Herclove zasluge oko izgrađivanja jevrejske države. Posle govora mešoviti hor pod vođstvom Rafaela, glavnoga pevca pevao je psalme Davidove“ (list „Novo vreme“, broj 29, od 10. jula 1930. godine).
Cionistički klub
Mlađi i nacionalno ostrašćeniji deo jevrejske populacije bio je okupljen oko društva pod nazivom „Cionistički klub“. Oni su bili sledbenici tvorca cionizma Teodora Hercla, rođenog 1860. godine u Budimpešti, inače, njegov deda Simeon je bio iz Zemuna. Herclova ideja vodilja u nacionalnom radu bila je obnova jevrejstva u dijaspori i priprema za organizovanu seobu u Palestinu, „obećanu zemlju“.
Ovaj pokret je dobio naziv po brdu Cion pored Jerusalima, na kome su se nalazili Davidova prestonica i Solomonov hram. Pojam „Cion“ u Starom zavetu se koristi i kao naziv za Jerusalim, a posle izgnanstva Jevreja je često u funkciji sinonima za oblast Palestine.
Herclovi najodaniji istomišljenici su jevrejska omladina i intelektualci srednje Evrope. Takav slučaj je i sa članovima „Cionističkog kluba“ u Bečeju. Ovo društvo je držalo mnoge priredbe i sastanke na kojima je propagiralo ideju o povratku u Palestinu: „Klub cionista je 19. ovog meseca držao svoje peto prosvetno selo na kome je g. Jovan Nađ držao predavanje o arapskoj pobuni 1920. godine u Palestini. G. David Šenfeld pročitao je sastav o purimu. G. Dr. Oskar Kraus držao je predavanje o životu i radu Dr. Davida Alkalija“ (list „Novo vreme“ broj 13, od 27. marta 1932. godine).
Vredi spomenuti da je jevrejska omladina tridesetih godina prošlog veka bila okupljena u društvu pod nazivom „Ivrija“.
Jevrejsko pevačko društvo
Ovo društvo osnovano je krajem XIX veka, ali svoje nastupe je ograničilo na pojanje u sinagogi i priredbe koje je organizovao „Cionistički klub“. Bližih kontakata i zajedničkih koncerata sa srpskim i mađarskim pevačkim udruženjima nije imalo. Između dva rata vođa ovog društva i glavni pevač bio je Samuel Rafael.
Nažalost, Drugi svetski rat doveo je do nestanka ove etničke zajednice i samosvojne kulturne scene, kroz koju su se prelamali uticaji kultura Istoka i Zapada.
Ruski odbor
„Ruski odbor“ je bio prva kulturna ustanova emigranata koji su se posle poraza belogardejaca obreli u Bečeju. Predsednik ove organizacije bio je Sergej Vinogradov, koji je završio poljoprivredne studije u Moskvi, kasnije zaposlen u varoši kao sreski poljoprivredni referent. Ovo kulturno-nacionalno društvo se staralo da obeležava značajne datume starije i novije ruske istorije. U tome mu je srpsko sveštenstvo nesebično pomagalo.
Tako su u bečejskoj pravoslavnoj crkvi Sveti Georgije redovno održavani pomeni caru Nikolaju i njegovoj porodici, velikom knezu Nikolaju Nikolajeviču, obeležavan je i dan Svetog Vladimira Kijevskog koji je pokrstio Rusiju, održavan je i pomen povodom godišnjice smrti Lava Tolstoja.
„Ruski odbor“ je konstituisan 1921. godine, a u isto vreme bila je u Bečeju pokrenuta humanitarna akcija sakupljanja hrane, odeće i novčanih priloga za gladnu rusku decu u Sovjetskoj Rusiji.
Lokalna srpska štampa u Bečeju je pratila svaku kulturnu akciju „Ruskog odbora“, a istovremeno se negativno odnosila prema zbivanjima u Sovjetskom Savezu, što je bilo na liniji tadašnje zvanične državne politike.
Filijala Ruskog oficirskog društva
Ovo je bilo drugo udruženje ruskih izbeglica nastanjenih u varoši. Njemu je pripadao oficirski kadar belogardejaca koji su se u toku građanskog rata borili protiv Crvene armije. Jedan od vođa ove ustanove bio je general Modest Demjanov, zaposlen u bečejskoj železničkoj stanici kao činovnik. Sin mu je postao oficir u Jugoslovenskoj kraljevskoj vojsci.
Većina Rusa u gradu pripadala je višim društvenim krugovima, te se može reći da su ostavili snažan pečat u kulturnom životu grada u međuratnom periodu. Oni su se brzo prilagodili novim okolnostima, te su u mesnoj gimnaziji radili profesori Leopold Tičinski, Tamara Skrilj, Jelena Čarikova i Pavle Onihomovski. U tom periodu veći broj ruskih aristokrata boravi u gradu, a pošto su svi vladali francuskim jezikom, mnogi rade kod imućnijih Bečejaca kao privatni nastavnici jezika. Ovom profesijom bavili su se Marija Revišin, Aleksandar i Marija Andrejevski. Doktor Aleksandar Kokuškin se posle obitavanja na tlu Bečeja nastanio u Bačkom Petrovom Selu, gde se uspešno bavio advokaturom. Rusi su mušku decu dali u škole na srpskom nastavnom jeziku, dok su talentovanije devojčice pohađale „Harkovski devojački institut“ stacioniran u Novom Bečeju. Ova institucija sa tradicijom dugom 120 godina, bila je pod pokroviteljstvom kraljice Marije Karađorđević.
Ruski emigranti su vrlo rado sarađivali sa srpskim kulturnim ustanovama, odlazili su na bogosluženja u pravoslavnu crkvu i učestvovali na priredbama srpskih udruženja. Nisu sarađivali sa mađarskim i jevrejskim kulturnim društvima zbog različite vere, jezika i kulturnih stremljenja emigranata u odnosu na ove dve nacije.
Treba imati u vidu da je veliki broj Rusa koji su živeli u varoši u međuratnom periodu poticao iz jugozapadnih krajeva carstva Romanovih (Belorusija, Ukrajina), gde je antisemitizam bio izražen. Izbijanjem Drugog svetskog rata i kasnijim primicanjem sovjetskih trupa granicama Jugoslavije počinje brz proces raseljavanja ruskih emigranata iz ovih krajeva. Tako u leto 1945. godine na teritoriji varoši zatičemo samo 18 lica ruske nacionalnosti, dok ih je u celom srezu 56.
Priredio M.S. (Izvor: „Kulturni život u Bečeju između dva svetska rata“ od Nedeljka Stojkovića)
