trg_fontaneZa Kraljevinu Jugoslaviju Drugi svetski rat započeo je 6. aprila 1941. godine kada je fašistička Nemačka bombardovala Beograd. Kao saveznik, u komadanju Jugoslavije, učestvovala je i Mađarska na čelu sa Miklošem Hortijem, odanim saveznikom Hitlera. Hitlerova ratna ideja je bila napad na SSSR, a da se na ovom području dodatno angažuje Mađarska.
Zaposedanje teritorije Bačke od strane mađarske fašističke vojske izvršeno je tokom aprila 1941. godine. U tim ratnim operacijama poginulo je oko 8.500 Bačvana, a najviše je stradalo civilno stanovništvo Srbobrana, Subotice, Sente i Novog Sada.
Da bi održali svoju vlast i zaveli red, mađarske okupacione snage sprovodile su strahovit teror nad nedužnim stanovništvom. Vrhunac tog terora bila je racija koja je sprovedena tokom hladnog januara 1942. godine.
Postavlja se pitanje: šta je uzrok raciji? Mnogi smatraju da je otpor rodoljuba i Komunističke partije glavni i jedini uzrok tom nemilom događaju. Sigurno je da ima u tome istine, ali uzrok raciji je mnogo dublji nego što se misli.
Uzrok raciji treba tražiti u XIX veku u vreme kada mađarsko plemstvo vodi borbu protiv Habzburškog apsolutizma. Mađari su od Beča tražili uvođenje građanskog ustava za Mađare i druge zemlje monarhije. Takav ustav bi ukinuo feudalizam i garantovao bi lične građanske slobode. U Habzburškoj monarhiji jedino su Srbi imali velike privilegije. To je i razumljivo, jer su uvek bili u prvoj borbenoj liniji u austrijsko-turskim ratovima u kojima su se isticali herojstvom. Kada je započela borba ugarskog plemstva za svoja prava, Srbi iz Južne Ugarske (današnja Vojvodina) su od Mađara tražili da ih priznaju kao naciju. Taj stav je izneo mladi srpski vožd Đorđe Stratimirović. To nije naišlo na odobravanje ugarskih političara, a pogotovo Lajoša Košuta koji je tada izjavio: „Ni u kom slučaju nisam spreman da u Mađarskoj priznam više od jedne nacije”. I dodao: „Neka onda između nas odluči mač”. Srbi nisu imali kud. Od Turaka su bežali, Rusiji nije odgovaralo da dođe do raspada Habzburške monarhije, a bečki dvor nije prihvatio odluke Majske skupštine održane u Sremskim Karlovcima 1848. godine. Nažalost tada su se obe strane latile mača. Srpsko-mađarski rat trajao je od 1848. do 1849. godine. Nijednoj strani nije doneo boljitak, sem mnogo ljudskih žrtava, porušene kuće, crkve i stvoreno je „pogodno” tlo za buduće netrpeljivosti.
Nakon krvavog rata strasti su se donekle primirile, ali za kratko. Neodmerene izjave vodećih političara tog doba najavile su daleko veće zlo, zlo zvano Prvi svetski rat. Kraljevina Srbija je bila na strani pobednica rata, a Mađarska kao sastavni deo Austro-Ugarske države poražena sila.
Versajski mirovni sporazum diktirale su SAD, Velika Britanija, Francuska, Italija i Japan. Mađarskoj delegaciji predat je ultimativni mirovni sporazum koji je morala da prihvati. Ugovor je potpisan u versajskom dvorcu Trijanonu. Po tom ugovoru Mađarskoj je zabranjeno sprovođenje opšte vojne obaveze, držanje avijacije i mornarice. Uloga kopnene vojske svedena je na pograničnu službu. Najnepovoljnija tačka mirovnog ugovora se odnosila na smanjenje teritorije države za 40 posto. Austrija je dobila najveći deo teritorije Mađarske, dok je novoformirana država, Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca dobila najmanji deo. Tako nepovoljan ugovor izaziva veliko nezadovoljstvo u Mađarskoj. Pored toga, Mađarsku je zahvatila boljševička revolucija 1920. godine. U takvoj političkoj atmosferi na scenu stupa admiral Mikloš Horti. Režim Mikloša Hortija doneo je najveću sramotu u istoriji Mađarske koje je prouzrokovano nezadovoljstvom sporazumom iz Trijanona i strahom od slovenskih naroda.
Po popisu iz 1920. godine mađarskim jezikom kao maternjim govorilo je 89 posto stanovnika. U vreme Hortijevog režima taj procenat je još više povećan jer je nametnuta spontana asimilacija nemađarskog stanovništva.
Jačanjem Hitlera Mađarska sve više pada u njegov čvrst zagrljaj, sa ciljem da ostvari svoj san „Veliku Mađarsku”. Hitler svog saveznika nagrađuje trećinom slovačke teritorije i rutenskom teritorijom otetom od Čehoslovačke. Polako ali sigurno Mađarska je sve bliža Trojnom paktu u koji stupa formalno 20. novembra 1940. godine. Tada kada je postala deo fašističkog korpusa, Mađarska je morala da ispunjava želje firera. Prva je bila pomoć Nemačkoj u komadanju Jugoslavije, što je ona sa velikim zadovoljstvom učinila.
Rat na jugoslovensko-mađarskoj granici trajao je do 10. aprila kada je otpor vojske Kraljevine Jugoslavije prestao i mađarskoj vojsci put je bio otvoren. Grad za gradom je padao da bi u nedelju 13. aprila (rimokatolički Uskrs) pao i Bečej. Na ovaj način Mađarska je znatno uvećala svoju teritoriju, a i dobila je skoro milion stanovnika više. Jedan od ciljeva fašističke vlasti na novoosvojenoj teritoriji je bio da povrati strukturu stanovništva iz 1918. godine. Da bi sproveli ovaj zadatak fašisti su se pridržavali Hitlerovog stava da se narodi ne mogu germanizovati (u ovom slučaju mađarizovati) već to mora da se uradi sa teritorijom. Tada su počeli sa proterivanjem Srba, Jevreja sa njihovih ognjišta. Veliko zverstvo je okarakterisalo proterivanje nedužnog naroda. Pod mađarsku upravu stavljena je teritorije Bačke kao povraćena zemlja, a Srbima koji su ostali u svojim kuća trebalo je dati sva građanska prava. Formalno su imali sva prava. Mađarska se obavezala da će vojno i materijalno pomagati svog saveznika. U tu svrhu okupatorska vlast je zabranila promet svih namirnica, a žito su vredni domaćini morali predati njima. Narod je bio veoma nezadovoljan. To je još više dalo zamaha rodoljubima predvođenim KPJ da krenu u organizovan otpor fašističkom okupatoru. Sabotaže koje su bile sprovedene od strane građana bile su stihijske i neorganizovane. Prva organizovana diverzija izvedena je 19. jula kada su bečejski SKOJ-evci zapalili žito. Od tada okupator je sve više strepeo od organizovanog otpora, jer je posledice otpora imao pred svojim očima. Zbog toga je bio prinuđen da pojača odmazde koje su najavile raciju u Bačkoj.
Postupci koje su sprovodili mađarski fašisti na teritorije Bačke pa i Bečeja bliži je pojmu genocida, a ne raciji. Fašisti su po dolasku na ove prostore sprovodile prisilno iseljavanje Srba, Jevreja, Roma; masakre nad nedužnim ljudima, odvodili ljude i decu u logore smrti, pljačkali imovinu koju su mnogi decenijama stvarali. Ove mere su još više pojačane nakon pruženog otpora. U raciji su stradali Srbi, Jevreji, Romi, Rusini, Slovaci, pravoslavci, katolici, odnosno svi oni koji nisu mislili kao fašistički okupator.
Racija je sprovedena u Čurugu, Žablju, Mošorinu, Temerinu, Gardinovcima, Šajkašu, Srbobranu,Titelu, Novom Sadu, da bi se završila 27. januara 1942. godine u Bečeju. Najsurovija racija je bila u Novom Sadu gde je pogubljeno 1.300 nedužnih ljudi. Kada se mislilo da je fašistička vlast okončala svoj krvav pir, na red je došao Bečej. Građani Bečeja su pre okupacije živeli mirno i složno. Može se reći da nije bilo netrpeljivosti na nacionalnoj i verskoj osnovi. Takav život je nastavljen i dolaskom okupatora. Ovo treba zahvaliti činjenici da je bečejska organizacija SKOJ-a brojala velik broj Mađara. Vrlo brzo u narodnooslobodilačku borbu uključili su se mnogi Mađari poput Verone Nađ, Marije Holo, Ištvana Lenđela, Kataline i Tereze Zedi i mnogi drugi. Grad je bio prepun članova i simpatizera SKOJ-a.
Uvidevši da nakon sprovedenih racija u šajkaškim mestima nisu uspeli da zaraze mržnjom bečejske Mađare krenuli su na nedužno civilno stanovništvo. U raciji su stradali Srbi i Jevreji, dok je držanje velikog broja Mađara bilo za svaku pohvalu. Zbog toga je okupator želeo da zada konačan udarac otporu i da još više zavadi Mađare i Srbe.
Racija je počela 10. januara. Tog dana okupator je uhvatio nekoliko uglednih Srba, koji su bili optuženi za pružanje otpora i na svirep način su pogubljeni od 16. do 18. januara. Vojni sud je 20. januara osudio na smrt desetoricu Bečejaca: Marka Garića, Milorada Rusa, Janoša Rečoa, Ištvana Nađa, Milorada Živkov-Popova, Marka Ostojića, Slavka Simina, Severa Stevanovića, Jovana Crvenog, Svetislava Čalenića i Milana Čiplića. Okupator nije porodicama saopštio da su oni unapred osuđeni na smrt. Streljanje rodoljuba bila je najava još većeg pokolja od strane okupatora. Mnogi nisu znali za ovaj događaj, a kada im je skrenuta pažnja da će se neko zlo dogoditi, nisu verovali. Tako je sekretarica opštinskog beležnika, Eržebet Valaj rekla Ivanki Glavaški da se sprema „neko čišćenje” građana.
Pukovnika Laslo Deak stiže u Bečej 25. januara. Istog dana održan je sastanak u opštinskoj zgradi. Na toj sednici do detalja je razrađen plan racije u Bečeju. Formiran je Odbor za raciju koji su činili Đula Berec, opštinski beležnik, dr Ištvan Hodi, starešina Sreskog suda, Karolj Đire, sreski načelnik, Imre Karačonji, predsednik opštine, David Hodik, potpredsednik opštine, Lajoš Baranj, opštinski činovnik, Janoš Bogar, opštinski poreski beležnik, Vince Kiš, vojni referent, Reže Viranji, opštinski činovnik, Janoš Nemet, opštinski činovnik, Vilmoš Jenek, opštinski činovnik, Đula Brankovič, trgovac, Jožef Farago, opštinski zakletnik, Antal Kišutcai, opštinski zakletnik, Maćaš Nađ, ratar, vitez Laslo Tisavelđi Sonomar, Marton Terek, knjižar i Imre Šifliš, advokat.
U akciji su učestvovali fašistička vojska, Odbor za raciju i žandarmerijski islednici koji su u hotelu „Milo” vodili istragu nad članovima narodnooslobodilačkog pokreta. Građani koji su bili privedeni i legitimisani upućivani su u hotel „Central”, gde su vršene pripreme za masovni pokolj. Masakr je započeo 26. januara da bi vrhunac dostigao 27. januara.
Tih dana bila je velika hladnoća. Temperatura se spuštala i do minus 25 stepeni. Nedužni građani Bečeja su skidani do gole kože i tako gole su ih utovarali u kamione i prebacivali do prevodnice, gde su ih ubijali i u zamrznutu Tisu bacali. Zdenka Nastić se otrgla iz kandži ubica i pokušala je da prepliva ledenu reku i spas nađe na drugoj obali, ali sustigao ju je fašistički metak. Pokolj je završen 28. janura u ranu zoru. U pokolju je stradalo preko 200 Bečejaca. Ovakvu tragediju Bečej nije do tada nikada imao. Nakon toga zločinci su napravili proslavu u hotelu.
Mržnja koja je nastajala tokom više decenija izrodila je nezapamćen pokolj i, može se slobodno reći, genocid. Zato je na današnjim generacijama da se uvek podsete 27. januara, dana kada je izvršen nezapamćen zločin i da svoje postupke usmere na veće poštovanje svih ljudi bez obzira na njihovu nacionalnu ili versku pripadnost. Na taj način se ovakve i slične nesreće neće događati.
Dragiša Slavić
