Iz istorije Bečeja: Period vojne uprave

Po odlasku Prvog bataljona operativne zone iz Bečeja (24. oktobar 1945. godine) u gradu se formira komanda koja preuzima niz odgovornih zadataka na planu vojne uprave. Kada se formira ova institucija izvanrednih ovlašćenja kao centralni organ vlasti, na području bečejskog sreza već funkcionišu organi civilne vlasti – formirani su mesni i sreski narodnooslobodilački odbori.

Tada se na osnovu odluke Vrhovnog štaba NOV i POJ od 17. oktobra 1944. godine na prostoru Banata, Bačke i Baranje uvodi vojna uprava, na čijem čelu je general-major Ivan Rukavina. Ova odluka je diktirana stanjem na terenu – blizinom fronta i tenzijama između nacionalnih grupa, željom da se konsoliduju političke i privredne prilike.
Vojna uprava se u teritorijalnom pogledu delila na vojne oblasti, zatim na komande područja, na komande mesta, te seoske vojne stanice. U naredbi o uvođenju vojne uprave se posebno naglašavalo da ona treba da pomogne legalizaciji NOO, njihovo praktično funkcionisanje, ali je u praksi bilo sasvim drugačije. Vojna uprava je uvek po pravilu suspendovala civilnu vlast i preuzimala je prerogative sudske, upravne i izvršne vlasti na svom području.
U sastavu komande područja Stari Bečej bile su četiri komande mesta – u Bečeju, Žablju, Kuli i Vrbasu. Zadatak vojne uprave je bio da u ratom opustošenim naseljima uspostavi normalne uslove za život, ali i da obezbedi funkcionisanje pozadine za pružanje sveobuhvatne pomoći jedinicama Jugoslovenske i Crvene armije u završnim borbama za oslobođenje zemlje.
Zbog toga su zadaci ove uprave bili mnogobrojni i složeni – trebala je da rešava ratne i mirnodopske probleme. Trebalo je oživeti umrtvljenu privredu, starati se o prehrani stanovništva, snabdevanju vojnih jedinica naše i sovjetske armije, rešiti pitanje napuštenih radnji i imanja koja su napustili saradnici okupatora ili koja su bila svojina Jevreja nastradalih od okupatora.
Imenovane su i uprave napuštenih imanja u cilju očuvanja narodne imovine i obrade oranica. U izveštaju od 12. novembra 1944. godine navodi se da na području sreza Stari Bečej „ima 35 napuštenih salaša, 70 napuštenih kuća i 100 napuštenih stanova“. Sačuvan je izveštaj u kome su popisane zalihe hrane na napuštenim imanjima na dan 1. decembra 1944. godine – „pšenice: 125.250 kilograma, brašna: 300 kilograma, kukuruza: 325.500 kilograma, krompira: 8.300 kilograma, pasulja: 19.000 kilograma, ječma: 15.400 kilograma i suncokreta: 19.350 kilograma. U isto doba datiran je i izveštaj u kome je dat sumarni pregled broja stoke koja je zatečena na imanjima narodnih neprijatelja. Radilo se o 859 svinja, 280 goveda, 60 ovaca i 23 konja. Istovremeno su popisane i zalihe životnih namirnica. Nađeno je 83 kilograma masti, 17 kilograma slanine, 4 kilograma suvog mesa i 10 kilograma sapuna. U istom izveštaju prikazano je i brojno stanje stoke kod stanovnika sreza. Radi se o cifri od 26.128 svinja, 7.331 goveda, 5.746 ovaca, 377 koze, 2 mazge, 3.228 konja i 96 magaraca.
Vojna uprava je na području sreza evidentirala i radionice i preduzeća koja su osposobljena za vojne potrebe, sačinjeni su i spiskovi svih zanatlija lociranih na ovom području koji su se mogli uključiti u proces ratne proizvodnje, a izdavana su i ovlašćenja za otvaranje zanatskih radnji. Organizovanje celokupnog procesa rada i života na teritoriji sreza bio je zadatak vojne urpave.
Na čelu Komande područja Stari Bečej bio je Zoran Budišin, dok je Komandom mesta rukovodio Đoka Dević. Od 3. novembra 1944. godine Dević je obavljao i dužnost političkog komesara Komande područja Stari Bečej.
Interesantan je podatak da je teritorija sreza Stari Bečej u roku od nepunih sto godina tako po drugi put stavljena pod vojnu upravu. Prvi put se to desilo odmah nakon revolucije 1848. godine. Tada austrijska država zavodi vojni režim koji traje od 1849. do 1850. godine. Tako od oktobra 1944. do februara 1945. godine područjem starobečejskog sreza opet je gazdovala vojska sa sličnim zadacima i problemima kao i ona austrijska od nepun vek ranije. Zanimljivo je da su se dve najbrojnije nacije koje su živele na ovom tlu – Srbi i Mađari, opet našli na suprotnim stranama, kao i u doba Lajoša Košuta i Stevana Šupljikca u vreme „mađarske bune“.
Sedište komande područja bilo je u tzv. Gomboševoj kući na prvom spratu u bivšoj ulici Kralja Petra. U istoj zgradi je bio stacioniran i vojni sud bečejskog područja. Komanda mesta bila je smeštena u zgradi Gimnazije. Vojna pošta u Starom Bečeju bila je otpočela sa radom 22. novembra 1944. godine.
Komanda područja zajedno sa komandom mesta za vreme svog rada morala je da rešava veliki broj zadataka vojne, komunikacione, ekonomske, socijalne i pravne prirode. Stari Bečej je bio naseljeno mesto preko koga su vodili značajni komunikacioni putevi kojima su iz pravca Banata prelazili veliki kontingenti trupa Jugoslovenske i Crvene armije od kojih su se neke vojne formacije i duže zadržavale na ovoj teritoriji. Za smeštaj štaba i oficirskog kadra Crvene armije ustupljene su školske zgrade na području Starog Bečeja. Osim toga, sovjetske i jugoslovenske trupe je trebalo snabdeti i životnim namirnicama i ogrevom.
U doba funkcionisanja vojne uprave u Starom Bečeju je radila i vojna bolnica, koja je isprva smeštena u dve zgrade u Novosadskoj ulici. Kasnije, zbog stalnog priliva novih ranjenika sa fronta i epidemije tifusa u martu 1945. godine, bolnica se proširuje na još sedam punktova po čitavom gradu. Prvi upravnik vojne bolnice je bio dr Emil Lazić, a po njegovom odlasku u vojsku dužnost upravnika preuzima dr Radivoj Milin. Dužnost
vojne uprave je bila da ovu ustanovu snabdeva sanitetskim materijalom, posteljinom, odećom i hranom iz mesnih resursa.
Za vreme trajanja vojne uprave, početkom 1945. godine u Starom Bečeju su bile smeštene radi oporavka vojne jedinice NOVJ i iz drugih krajeva Srbije i Jugoslavije. To su bile brigada iz Slovenije „Slavko Šlandra“ i Dopunska brigada sa Kosmeta.
Od decembra 1944. godine komanda mesta preseljena je u zgradu opštine. Tom prilikom je izvršena fuzija sa postojećim NOO.
Preseljenjem u opštinsku zgradu i pomenutim prisjedinjenjem komanda mesta je postala ujedno i naredbodavac i izvršilac naređenja.
Vojna uprava je bila osnovana sa ciljem da doprinese smirivanju međunacionalnih problema i stabilizaciji političkih pitanja, ali su njene prve uredbe još više produbile podele i sukobe na terenu. U početku rada uprave nije bio jednak odnos prema slovenskom i neslovenskom stanovništvu. Ubrzo posle oslobođenja dolazi do logorisanja Nemaca i Mađara, i stvaranja tzv. radnih četa od pripadnika tih nacija. O tome govori i izveštaj iz Srbobrana poslat Komandi mesta 11. novembra 1944. godine: „Što se tiče obrade i vršenja poljoprivrednih radova za ovo su obrazovane radne čete od neslovena kojima je ukupno mobilisano 1.060 ljudi i 31 kola. Od ovih radi u magacinima 77 ljudi i na opravci mostova 100 ljudi…“.
Na teritoriji starobečejskog sreza logorisani Nemci su upotrebljavani kao radna snaga na salašima uprave narodnih poljoprivrednih dobara u srbobranskom ataru. Uzeti su iz civilnog logora u Bačkom Dobrom Polju. U tom mestu su i stanovali pre odvođenja u logor. Većina njih su bili poljoprivrednici i zanatlije, uz jednog trgovca. Na ovim radovima je bilo angažovano 65 Nemaca.
U to doba, u periodu oktobar-decembar 1944. godine, sprovedene su mere kojima se mađarska manjina u potpunosti izjednačavala sa kolaboracijom i pristajanjem uz politiku okupatora. Ratne rane su još bile sveže, odijum srpskog stanovništva zbog krvave racije januara 1942. godine i ubijanja nedužnih građana velik, tako da je režim vojne uprave verovatno sprečio međunacionalne sukobe širih razmera.
Organi vlasti su sprečavali pokušaje lične osvete i krivce su podvrgavali redovnoj sudskoj proceduri. Tako su već 18. oktobra izvršene prve smrtne kazne nad istaknutim pripadnicima fašističkog režima – Miklošem Čordašem, Karoljem Berčekom i Anom Holmer Palatin zbog učešća u januarskoj raciji. Član odbora za raciju u Starom Bečeju bio je i katolički sveštenik Čizovski.
Masovnije hapšenje lokalnih Mađara povezanih sa ratnim zločinima iz doba okupacije izvršeno je polovinom novembra 1944. godine. Tada su likvidirani učesnici racije – Lajoš Tot, Mihalj Guti, Ištvan Šagi, Jožef Pal i Ferenc Karolji. Pravda je stigla i pripadnike fašističke stranke „Stranke strelastih krstova“ Ferenca Salašija, poslednjeg mađarskog „oca nacije“, Maćaša Piskija, koji je bio predsednik mesne organizacije i Imrea Šajtoša, predsednika omladinske sekcije ove zločinačke organizacije. U toku istražnog postupka 11. oktobra je preminuo katolički sveštenik Ferenc Petranji, što je dodatno uznemirilo lokalne Mađare.
Zatim je usledio proglas vojne uprave od 6. novembra 1944. godine, u kome je odnos prema mađarskom življu još više radikalizovan. U njemu se ističe da svi meštani „Nemci i Mađari muškog i ženskog pola od 14 do 60 godina imaju da se upute na rad na branje kukuruza, vađenje repe, setvu, opravku puteva i porušenih mostova… a svi radnici imali su nositi na desnom rukavu belu traku kao znak da se nalaze na vojnoj radnoj službi, kao i radi kontrole…“.
U vezi nepravilnog postupanja prema mađarskom stanovništvu, komanda područja Stari Bečej šalje raspis od 23. novembra 1944. godine, gde upozorava „narodne straže“ na ovaj problem. U ovom dokumentu se navodi da je „u Starom Bečeju bilo naređeno da svi Mađari moraju da nose trake, da se isti batinaju i izvrgavaju raznim maltretiranjima. Sprovedite smesta istragu o svim konkretnim slučajevima i ustanovite ko je takva naređenja izdavao“. Međutim, od komandi vojnih stanica su stizali izveštaji „da se sa mobilisanom radnom snagom mađarske i nemačke narodnosti postupa po svemu čovečno i u duhu dobijenih uputstava od komade“.
Već prvih dana posle oslobođenja, od mađarskog življa na području sreza oduzeti su radio aparati, a ostavljeni samo Srbima i retkim preživelim Jevrejima. Ubrzo potom, od Mađara su oduzeti i bicikli i motorna vozila i stavljeni na raspolaganje organima vojne uprave. Tako NOO iz Bačkog Gradišta u izveštaju od 28. novembra 1944. godine javlja: „Svi biciklovi od neslovena oduzeti su i stavljeni posebno u magacin ispravni posebno neispravni. Spiskovi o istima sačinjeni su“. Komandant vojne stanice u Starom Bečeju šalje sličan izveštaj 12. januara 1945. godine: „Izveštava se naslov da na skladištu raspolažem sa 25 komada ispravnih biciklova i 1.011 neispravnih, tj. sa hrđavim gumama…“. Sloveni su morali da registruju bicikl za koji im se izdavala legitimacija.
Takav odnos prema neslovenskom stanovništvu na području vojne uprave zadržaće se do početka decembra 1945. godine, i od tog vremena on se radikalno menja. Od tada je prisutan diferenciran pristup prema mađarskoj nacionalnoj manjini, koja počinje da uživa drugačiji politički tretman. Sa Mađara je skinuto breme kolektivne krivice za zločine njihovih sunarodnika na području Bačke u periodu od 1941. do 1944. godine.
Drugačiji pristup prema Mađarima zapaža se od trenutka formiranja komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača, krajem novembra 1944. godine. Predsednik mesnog povereništva ove komisije u Bečeju bila je Jelena Mišković.
Tako počinje da se širi socijalna i nacionalna osnova nove vlasti, do tada sastavljene isključivo od Srba. Do ovih značajnih promena dolazi kada vojna uprava počinje da stavlja van snage većinu svojih prvobitnih mera iz perioda oktobar-novembar 1944. godine. Time ova institucija radikalno menja svoju ulogu na području koje joj je povereno na upravljanje. Od toga doba počinje ponovo da jača uloga civilne vlasti, oličene u sreskim i mesnim NOO.
Iako je vojna uprava na ovom području trajala svega 103 dana, ona je svojim širokim ovlašćenjima i merama političke, ekonomske i socijalne prirode umnogome uticala na buduća zbivanja. Prvi period njenog bitisanja (oktobar-novembar 1944. godine) je obeležen ekstremnim merama prema mađarskom življu, jer su oni, uz Nemce, proglašeni za kolektivne krivce za stradanje srpskog i jevrejskog stanovništva u periodu okupacije. Zbog masovnih zločina koji su izvršeni u doba aprilskog rata 1941. godine, racije januara 1942. godine i svih žrtava za vreme okupacije od 1941. do 1944. godine, mađarsko stanovništvo je moralo odgovarati pred novom vlašću.
Nova vlast je ipak diferencirano kažnjavala Mađare. Zapaža se da ih je najviše stradalo u mestima gde je izvršena januarska racija i gde je bilo najviše pripadnika fašističkih organizacija („Strelasti krstovi“ Ferenca Selašija), kao što je to bio slučaj u Starom Bečeju.
Uvođenje vojne uprave je doprinelo da ne bude više primera lične osvete, iako je svojim početnim merama držala veoma loš kurs prema Mađarima, sve do decembra 1944. godine. Procenjuje se da je broj Mađara nad kojima je izvršena smrtna kazna oko pet hiljada, i da je većina uprljala ruke krvlju nedužnih komšija. Naravno, bilo je i nevinih žrtava.