Kanalska mreža u Vojvodini: Veliki bački kanal

Kanalska mreža u Vojvodini prokopana je u 18. veku, ali tek izgradnjom modernog zalivnog sistema zemlja postaje plodna.

Nekako baš u vreme kada je Vuk Stefanović Karadžić nameravao da se iz Zemuna otisne put Beča, oblast današnje Vojvodine bila je poplavljena celih devet meseci. Hteo – ne hteo, srpski prosvetitelj morao je putešestvije da odloži dok močvarna zemlja panonska ne upije višak vode. Dunav i Tisa nemilosrdno su plavili ove krajeve, a kanala tada još nije bilo.
Danas su vojvođanski vodotokovi, rečni i kanalski, umreženi u Hidrosistem Dunav – Tisa – Dunav u dužini od 960 kilometara. Kanali su mahom prokopani u vreme Austrougarske carevine, a najveća zasluga za to pripada braći Jožefu i Gaboru Kišu. Bila je to prva faza u istorijatu vojvođanske kanalske mreže.
Posle Drugog svetskog rata, u jugoslovenskoj eri, kanali u Vojvodini umreženi su u Hidrosistem DTD po ideji inženjera Nikole Mirkova. I tek te 1977. godine, pošto su okončani decenijski radovi na Hidrosistemu, Vojvodina je postala prava žitnica.
Prvi kanali izgrađeni su početkom 18. veka. U Banatu je 1718. godine započeto iskopavanje kanala dugog 70 kilometara, od Temišvara do Kleka. U Bačkoj su prokopana dva – prvi 1785. između Kule i Vrbasa, drugi dve godine kasnije od Sivca do Vrbasa.
Preteča današnjeg vojvođanskog hidrosistema bez sumnje je Veliki bački kanal, dugačak 114 kilometara, od Bačkog Monoštora do Bačkog Gradišta. Građen je između 1793. i 1801. godine po projektu braće Kiš. U to vreme Engleska je prednjačila po izgradnji kanala (samo Temzu povezuje pedesetak kanala). U Mančesteru 1761. otvoren je Bridžvoter kanal, remek delo tandema inženjera Džona Gilberta i Džejmsa Brindleja, a tamo se zatekao i mladi vojni inženjer Jožef Kiš, rodom iz Budima, a poreklom iz Apatina.
Fasciniran engleskim dostignućima, Jožef Kiš i njegov brat Gabor, takođe vojni inženjer, dolaze u Bačku 1780. godine, te izrađuju projekat za Veliki bački kanal. Gradnja uz svečanost započinje 6. maja 1793. godine.
Prema mnogima to je bio najveći projekat te vrste u tadašnjoj Evropi, a prvi put u dugovekoj istoriji austrijskog carstva, država nije stala iza jednog ogromnog projekta, već je to prepustila akcionarskom društvu.
Braća Kiš, naime, predvidela su da se kompletan posao na Velikom bačkom kanalu uradi dobrovoljno i „na mišiće“. Osam meseci u godini trebalo je da radi oko 5.000 radnika – dobrovoljaca – a među njima i 50 tesara, 40 zidara i 60 dvoprežnih kola, jer, trebalo je iskopati oko pet miliona kubnih metara zemlje, izgraditi četiri prevodnice, 21 most i mnoštvo pomoćnih zgrada.
Radovi su se odužili zbog muke s novcem, jer je veleposednicima porastao apetit za zaradom. Uvideli su da je reč o ogromnom poduhvatu, te su precenjivali vrednost svog zemljišta. Uz to, Dunav je povremeno umeo da se uzjoguni i za tili čas poplavi i „zbriše“ deo iskopanog kanala, a ni podzemne vode nisu mirovale.
Radovi su ipak napredovali, mada su ašovi za kubikaše morali da se nabavljaju čak u Lihtenštajnu, a pontonski mostovi pravljeni su u Beču od dereglija sa gornjeg toka Dunava. Tako se kanalski prokop prosečne dubine tri metra, a širine od 17 na dnu, do 25 metara na vrhu, uporno primicao Tisi. Sve do oktobra 1797. kada je akcionarsko društvo bankrotiralo, a Jožef Kiš na osnovu anonimnih intriga pao u nemilost i uklonjen je sa čela svog životnog poduhvata.
Radovi su povereni državnom građevinskom inženjeru Stanislavu Hepeu. Svečanost završetka kanala, koji je tada prozvan Jožefov kanal, upriličena je na prevodnici kod Vrbasa 1. maja 1802, bez prisustva idejnih tvoraca. Jožef je priredbu posmatrao iz svog obližnjeg letnjikovca.
Istorijski zapisi vele da je taj kanal bio najskuplji privredni objekat austrijske carevine i Evrope – koštao je 3.062.690 forinti. Prokopan je 67 godina pre čuvenog Sueckog kanala. Zanimljivo je i da je od ukupno pet vodenih prevodnica na Velikom bačkom kanalu, prevodnica Bezdan prva u Evropi izgrađena podvodnim betoniranjem. U tu svrhu najpre je izgrađena fabrika betona, a radovima je rukovodio inženjer Johan Mihalik.
Veliki bački kanal ne samo da je skratio plovni put od Budimpešte do Beča, nego je doprineo i isušenju močvara i stvaranju plodnog, obradivog zemljišta u Vojvodini.
Uz kanal su počela da niču brojna naselja, razvijalo se zanatstvo, trgovina, brodogradnja, industrija, a Bačka je postala jedno od najrazvijenijih područja u regionu. Veliki bački kanal, u ono vreme opisivan kao jedno od evropskih čuda, postao je preteča i oslonac docnijeg moćnog Hidrosistema Dunav – Tisa – Dunav, koji je danas jedinstvena mreža koju čini 649 kilometara kanala, od kojih je 600 kilometara plovno, brana na Tisi kod Novog Bečeja, 25 ustava, 16 prevodnica i pet crpnih stanica. Ona povezuje tokove Dunava i Tise i predstavlja sistem za odvodnjavanje unutrašnjih voda, navodnjavanje, odbranu od poplava, snabdevanje vodom, odvođenje upotrebljenih voda, plovidbu i turizam. Zanimljivo je da je ustava kod Bečeja svojevremeno služila i za trening i odigravanje vaterpolo utakmica.
Za odbranu od poplava izgrađeno je 1.362 km nasipa i drugih zaštitnih objekata, kojima se od velikih voda štiti oko milion hektara zemljišta sa 260 naselja.
Kanali Vojvodine vekovima su imali presudnu ulogu u životu ovog dela regiona, ali ni dan-danas nisu uvršteni na spisak svetske kulturne baštine kao što je slučaj sa većinom istorijskih kanala Evrope.
Veliki bački kanal, arterija Hidrosistema DTD i trgovački put kojim su nekada plovili brodovi od Rumunije do Beča, nije dospeo na listu kulturne baštine, ali jeste, nažalost, na stupce domaće i inostrane štampe kao crna ekološka tačka u delu vodotoka kod Vrbasa.