(Fotografije: Copyright Gradski muzej Bečej)Jedan bečejski poljoprivrednik je na svom zemljištu u ataru Perlek, između Bečeja i Bačkog Petrovog Sela, pronašao različite stare i neobične predmete prilikom obrade zemljišta.
Odmah potom je prijavio ove nalaze Gradskom muzeju Bečej. Krhotine keramičkih posuda kao i jednu figurinu i kamenu sekiru poklonio je muzeju pre više od deset godina.
Nakon što je 2016. godine na istom lokalitetu slučajno pronađen i jedan grob, iz muzeja je rečeno novinarima da se radi o lokalitetu iz vremena mlađeg kamenog doba.
Danas, sedam godina kasnije, u režiji Gradskog muzeja Bečej, najzad su započeta prva sistematska arheološka iskopavanja na ovom lokalitetu.
Ovim povodom smo razgovarali sa Raškom Ramadanskim, kustosem – arheologom Gradskog muzeja Bečej, pokretačem i rukovodiocem istraživanja.
Šta se zna o arheološkom nalazištu u Perleku i u kom obimu su se odvijala ranija istraživanja?
– Gradski muzej Bečej je 2016. godine sproveo rekognosciranja a zatim i zaštitna arheološka iskopavanja, manjeg obima, u severnom delu lokaliteta u ataru Perlek, pod nazivom Oranice Berkeša. Naime, rovokopač je, pomerajući zemlju sa lesne zaravni prema obližnjem koritu kanala za navodnjavanje, otkrio i u značajnoj meri oštetio jedan grob sa inhumiranim pokojnikom. Ovim povodom su organizovana pomenuta zaštitna iskopavanja i kontekst ove sahrane sa većim delom skeleta je sačuvan. Kasnijim datovanjem izotopa ugljenika u uzorcima iz ovog antropološkog materijala, utvrđeno je da se radi o grobu iz IV-V veka, iako se isprva očekivala veća starost jer su grobovi iz vremena mlađeg kamenog doba veoma retki. Od proleća 2019. godine muzej redovno sprovodi kontrolu zemljanih radova na ovom lokalitetu u saglasnosti sa vlasnikom. Pod ovim se podrazumeva okvirno praćenje radova poljoprivredne mehanizacije i beleženje njenog odraza na lokalitet, uz dokumentovanje novih površinskih nalaza. Nakon što je sagledan format i potencijalni značaj ovog lokaliteta, uspostavljena je saradnja sa Muzejom Vojvodine, nama matičnom ustanovom, kao i međunarodnim timom iz Nemačke i Norveške. U svetlu ove saradnje, tokom 2019. i 2021. godine magnetometrijski je snimljen ceo lokalitet na kojem smo po prvi put prepoznali jasne konture praistorijskog naselja sa rovovima. Relativno datovanje ovog naselja u vreme mlađeg kamenog doba, ili neolita, u više navrata je potvrđeno na osnovu površinskih nalaza. S druge strane, objavljen je i opširan koautorski naučni rad u kojem smo obuhvatili sve dosadašnje nalaze sa ovog lokaliteta, među kojima ima i tragova poznijih staništa iz vremena kasne antike i srednjeg veka. Nedavno sam u našem muzejskom glasniku pod nazivom Distrikt, kao i u katalogu autorske izložbe na temu numizmatike, objavio i zbirku srpskog srednjovekovnog novca iz zbirke Gradskog muzeja Bečej, u kojoj ima i nekoliko primeraka kovanica, navodno pronađenih na trasi starog Segedinskog puta u Perleku.
Na koji način je Gradski muzej Bečej uspeo da obezbedi sredstva za arheološka iskopavanja lokaliteta u Perleku? Kada su započeta i koliko će trajati?
– Sredstva za sistematska iskopavanja arheološkog nalazišta Perlek – Oranice Berkeša dobili smo od Ministarstva kulture i informisanja Republike Srbije i ovim povodom im upućujemo veliku zahvalnost na podršci. Osim toga, Gradski muzej Bečej u značajnoj meri učestvuje u sufinansiranju ovog projekta, od planiranih budžetskih sredstava koje nam raspoređuje opština Bečej. Sama iskopavanja su započeta 4. septembra i traju do 29. septembra 2023. godine, s tim da će obrada i preliminarna prezentacija nalaza uslediti tokom narednih meseci.
Šta je do sada pronađeno i kakva će biti sudbina ovog arheološkog nalazišta?
– Na iskopavanjima smo najpre pronašli očekivane tragove praistorijskog naselja. Ostatke kuće možemo na osnovu više pokazatelja datovati u pozni neolit. Radi se o vremenu petog milenijuma p.n.e, kada su se na ovim prostorima susretali uticaji Vinčanske i Potiske kulture. Kuća je bila izrađena od pletera i blatnog lepa, kojeg u velikoj meri srećemo na lokalitetu. Često su u ovom materijalu zapečeni i očuvani otisci drvene armature a ponekad i zrna žitarica ili čak i otisci šaka i stopala samih žitelja. U ovo vreme, ljudi se uveliko bave uzgojem kako žitarica tako i stoke poput govečeta. Iz ove kuće potiče i mnogo nalaza ulomaka najrazličitijih keramičkih posuda, često ukrašenih. Upravo na osnovu ovih nalaza i naslućujemo relativnu starost naselja. Osim toga, pronašli smo jedan koštani šiljak, vrh šila ili možda projektila, kao i predmete od obrađenog kamena, poput kremenog sečiva i glačane sekire. Daljim radom utvrdili smo da je nakon gašenja neolitskog naselja ovo mesto dugo bilo pusto, sve do vremena kasne antike kada novo stanovništvo zapravo ravna zatečene praistorijske ostatke i ukopava svoje objekte na istom mestu. Iz istraženih ukopa, za koje smatramo da su otpadne jame, saznajemo mnogo. Osim zacelo drugačijih keramičkih posuda, koje se u ovom periodu već izrađuju na vitlu, pronašli smo i jedan veći ulomak naročite staklene narukvice – tipičnog ženskog nakita za vreme od pre skoro dva milenijuma. Kuhinjski otpad u vidu životinjskih kostiju otkriva nam da su „novi” stanovnici u Perleku držali svinje i koze, ili ovce. Štaviše, pronašli smo i ostatke barskih kornjača, za koje možemo pretpostaviti da su se našle na jelovniku ovih ljudi usled loše godine. S druge strane, iskopavanje se odvijalo i na mestu pomenutih rovova i tom prilikom je utvrđeno da su ovi šančevi, iako praistorijski, zatrpani tek mnogo kasnije. Ovo su samo neka od zapažanja i definitivno smo rešeni da nastavimo istraživanje i u sledećoj godini. Svi nalazi se uzorno pohranjuju u arheološku zbirku Gradskog muzeja Bečej i kao takvi predstavljaju svojinu Republike Srbije. Najreprezentativniji predmeti biće upućeni na konzervatorsko-restauratorski tretman, radi izlaganja i prezentacije u budućnosti.
Osim toga, u kolikoj meri smatrate da je ovo arheološko nalazište oštećeno dugotrajnim poljoprivrednim aktivnostima?
– Ono što smo saznali iz ovogodišnjih iskopavanja jeste da se zdravica na ovom mestu nalazi na veoma plitkoj dubini te je plug mestimično i izorava. Ova okolnost nikako ne pogoduje arheološkom nalazištu jer se prilikom oranja izmeštaju i uništavaju arheološke celine i nalazi koji i sami počivaju na pomenutoj zdravici ili lesu. U tom smislu, mogu reći da su arheološka iskopavanja započeta u poslednji čas. Svakako, ovo nije jedina opasnost kojoj je ovaj lokalitet izložen. Stara greda u Perleku decenijama se obara te mestimično služi i kao pozajmište takozvane žute zemlje. Ukopavanjem u lesne profile i odnošenjem pomenute zemlje, narušava se višemilenijumski geološki i arheološki sklad. Ovo možemo da primetimo, primera radi, i kod velike humke u Perleku, na ulazu u Bečej iz pravca Bačkog Petrovog Sela. Osim toga, ništa manju opasnost, kako za ovaj tako i za druge lokalitete oko Bečeja, ne predstavljaju ni „divlji kopači”, koji u potrazi za vrednostima putem metal-detektora izvode nezakonite radnje na arheološkim lokalitetima. S druge strane, jedina prava prevencija daljem uništavanju kulturnoistorijskog nasleđa jeste evidencija ovog arheološkog nalazišta i dodela adekvatne kategorije kulturnog dobra što podrazumeva primenu određenih propisa i mera zaštite. Doduše, ovo je posao teritorijalno nadležnog zavoda za zaštitu spomenika kulture ali može da usledi tek nakon celovitog sagledavanja svih prostorno-hronoloških odlika ovog lokaliteta i izrade propisane dokumentacije. Uzimajući u obzir vrlo dobre rezultate našeg istraživanja u ovoj godini, inicijativa za zaštitom bi trebala da usledi, nadam se, u što bližoj budućnosti.
Koliko su ovaj lokalitet i istraživanja značajna za opštinu Bečej?
– Bečej može da se pohvali veoma bogatim i živopisnim kulturno-istorijskim nasleđem a ovo se naravno odnosi i na arheološka nalazišta. Bečejski atar i zaravan pod nazivom Perlek je širok pojam i obuhvata najmanje deset arheoloških lokaliteta, različite starosti i karaktera, a za Oranice Berkeša možemo reći da predstavljaju odlično ishodište podrobnim istraživanjima. Osim naučnog interesa i edukacije, rezultati iskopavanja arheoloških lokaliteta u Perleku mogu u budućnosti imati značajnog odraza na promociju lokalnog kulturnog nasleđa i turizam – rekao je kustos – arheolog Gradskog muzeja Bečej Raško Ramadanski.
B.M.
